Vertaling en Tolking:  Die Rol van Tolking binne Suid-Afrikaanse Konteks

Suid-Afrika is ’n baie diverse land. As gevolg van hierdie diversiteit het die land elf amptelike tale. Die drie tale wat die meeste huistaal sprekers het, is Zulu met 11 587 374 sprekers, Xhosa met 8 154 258 sprekers en Afrikaans met 6 855 082 sprekers (South-Africa.info, 2012). Alhoewel daar elf amptelike tale is, word daar tog net een taal gebruik in die parlement. Engels word gesien as die parlementstaal van Suid-Afrika, alhoewel hierdie taal net sowat 4 892 623 huistaal sprekers het in die land (South-Africa.info, 2012). Dit is moeilik vir ʼn land om elf tale op gelyke vlakke te implementeer in alle aspekte van die samelewing en daarom sal daar altyd een taal wees wat voorkeur geniet, soos Engels in die politiek. Dit is juis hier waar die rol van tolking inkom by so ʼn diverse land. Hierdie opstel sal die rol van tolking binne Suid-Afrikaanse konteks bestudeer. Dit sal onderskei tussen vertaling en tolking. Dit sal die verskillende modusse en tipes tolking uitwys en ook hoe dit in verskillende kontekste voorkom. Laastens sal dit ook die alledaagse uitdagings weergee waarmee die tolk gekonfronteer word.

Dit is algemeen dat daar verwarring is oor vertaling en tolking, en dat baie mense dink dit is byna dieselfde. Albei aktiwiteite vertaal, maar die wyses waarop dit vertaal is tog baie verskillend. Die vertaling aktiwiteit is meestal geskrewe en is die skepping van ʼn doelteks vanaf ʼn bronteks. Dit is belangrik dat die doelteks en bronteks ekwivalent is in inhoud, betekenis en vorm. Dit het dus te doen met tekste. Tolking aan die ander kant het meer te doen met die “mondelinge verskaffing in een taal van ʼn gesproke stelling in ʼn ander taal tydens ʼn formele of informele geleentheid”. (Lesch, 2012, p.64). Net soos vertaling moet daar ook ekwivalensie behou word tussen die “doelteks” en “bronteks” in vorm, betekenis en inhoud.

Daar bestaan net twee modusse van tolking. Die twee maniere van tolking is simultaan en konsekutief. Simultaantolking is wanneer die tolk die inligting so vinnig as moontlik vanaf die bron formuleer en deurgee terwyl die bronspreker voortdurend praat. Ander woorde wat gebruik kan word om simultaan te verduidelik is gelyktydig of gelyklopend. Simultaantolking kan gevind word in regstolking. ʼn Goeie voorbeeld hiervan is waar simultaantolking vir die eerste keer gebruik was, dit was in die Nuremberg Verhore net na Wêreld Oorlog II. “Simultaantolking word meestal met behulp van gesofistikeerde apparatuur vanuit tolkkabines behartig” (du Plessis, 1997, p.47). Konsekutiewe tolking is waar die toespraak in segmente verdeel is of met intervalle plaasvind. Wanneer die bronspreker stiltes laat dan vul die konsekutiewe tolk dit met die boodskap of ʼn gedeelte daarvan. “Daar kan onderskeid getref word tussen korter en langer konsekutiewe tolking” (Lesch, 2012, p.65). Korter konsekutiewe tolking behels die tolking van korter teksgedeeltes, waar langer konsekutiewe tolking gepaardgaan met die afneem van notas en langer teksgedeeltes wat getolk word. ʼn Goeie voorbeeld van konsekutiewe tolking kan gevind word in konferensietolking of godsdienstige tolking.

Die tipes van tolking is die gegewe konteks waarbinne die tolking plaasvind. Daar is verskillende geleenthede waarby tolking kan plaasvind of van belang is. Konferensietolking vind plaas by ʼn formele geleentheid soos by ʼn parlement of kongres. Dit kan gebruik maak van die konsekutiewe en/of simultaantolking. Regstolking maak meestal gebruik van konsekutiewe tolking. Hierdie tipe tolking vind plaas in howe. Gemeenskapstolking is “Konsekutiewe tolking onder intieme omstandighede, waar slegs enkele persone teenwoordig is”. (du Plessis, 1997, p.47). Opvoedkundige tolking is tolking kan simultaan of konsekutief wees. Dit vind plaas by skole of universiteite en gebruik dus baie vakterme. Besigheidstolking is “Konsekutiewe tolking vir sake- en industriële onderhandeling” (du Plessis, 1997, p.48).

Tolke het dikwels probleme en uitdagings waarmee hulle gekonfronteer word in die praktyk van tolking. Probleme met luister kan opduik soos wanneer ’n spreker in ’n sterk aksent praat, te vinnig is vir die tolk, te min of te vroeg stop vir die tolk of net glad nie die tolk in ag neem nie (Interpreting.info, 2013). Nog ’n probleem is wanneer daar onderlangs gesels word deur verskillende sprekers. Om te onthou is nog ’n probleem wat tolke ondervind byvoorbeeld wanneer sinne vergeet word of wanneer daar afkortings gebruik word en die bewoording daarvoor is vergeet (Interpreting.info, 2013). Op die vlak van praat word daar ook probleme ervaar soos wanneer die spreker die tolk onderbreuk of wanneer die gehoor nie die tolk behoorlik kan hoor nie (Interpreting.info, 2013). ’n Uitdaging vir ’n tolk sal wees om sekere vakterme te leer. Dit is ook vir baie ’n uitdaging om die gehoor te ken en om die regte woorde te gebruik sodat die spesifieke groep sal kan verstaan (ProZ: The Translation Workplace, 2009).

Tolking speel ’n baie groot rol in die versekering van doeltreffende kommunikasie in Suid-Afrika. Suid-Afrika is ’n diverse land met ’n geskiedkundige oorsaak van demografiese verskuiwings wat dus ’n groot impak het op die verskillende groeperings van tale in sekere streke van die land. Hierdie streek groeperings van sekere tale maak dit makliker in die sin van dat tolkers weet watter tale om in watter streke te verwag. In die Wes-Kaap is die mees algemene tale Afrikaans, Engels en Xhosa en in die Vrystaat is dit hoofsaaklik Sotho en Afrikaans (South-Africa.info, 2012). Met hierdie kennis sal die tolk weet in watter tale hy/sy sal moet spesialiseer of in watter tale hy/sy hoofsaaklik sal werk in ’n sekere streek van die land.

Die feit dat Suid-Afrika elf amptelike tale het, is klaar ’n indikasie dat tolking baie belangrik sal wees in vele aspekte van die samelewing, regstolking, gemeenskapstolking, besigheidstolking, opvoedkunde tolking. Volgens Lesch (2012) is daar in hospitale dikwels verwag dat hospitaalpersoneel of pasiënte as tolk moes optree tussen die pasiënt en dokter. Dit is ’n groot probleem aangesien hierdie vrywillige tolke nie opgeleide tolke was nie en dikwels het wanvertolkinge plaasgevind (Lesch, 2012, p.70). In hierdie voorbeeld kan daar afgelei word hoe noodsaaklik tolking is en ook wat ’n tekort daar aan tolking is in Suid-Afrika.

Die werklikheid in Suid-Afrika is dat Engels die hegemonie neem in vele aspekte van die samelewing. Die probleem is dus dat slegs 25% van alle Suid-Afrikaners vaardig genoeg is in Engels om ekonomies aktief te wees in dié taal (Web en Kembu-Sure, 2000, p.7). Marné Pienaar (2006) meen dat dit veral ontstellend is as mens in ag neem dat die oorgrootte meerderheid van alle leerders hulle skoolonderrig in Engels ontvang. Dus blyk dit dat die elf amptelike tale basies net ’n gawe simboliese gebaar is weens die oneffektiewe taalfasilitering en die voorhand wat slegs een taal, Engels, kry. Tog is die werklikheid dat 75% van die Suid-Afrikaanse bevolking nie ekonomies effektief sal wees in die Engelse taal nie (Web en Kembu-Sure, 2000, p.7). Dit beteken dat die implementering van moedertaalonderrig noodsaaklik is en dat implementering heel moontlik deur tolking bereik sal word. Dit is die geval in meeste aspekte van die samelewing. Deur tolking beskikbaar te maak in ’n aantal gevalle sal kommunikasie meer doeltreffend gefasiliteer word in Suid-Afrika.

In die Suid-Afrikaanse Polisiediens kan die impak gesien word wat gebrekkige Engelse taalvaardigheid op dienslewering het. Volgens ’n studie in 2004 deur die Instituut vir Rasseaangeleenthede is daar ’n lae vlak van Engelse taalvaardigheid onder polisiebeamptes (Vergie, 2006: bylae 2:8). Dit is problematies aangesien die nie-amptelike amptelike taal Engels is in die SAPD (Vergie, 2006). Verklarings wat afgelê word moet in Engels gedoen word. Omdat verklarings nodig is vir verdere ondersoek, en dié is in Engels, is daar dus ’n kinkel in die kabel. Tolke in hierdie gevalle kan dienslewering aansienlik verbeter. Kommunikasie kan suksesvol plaasvind tussen polisiebeamptes en gewone burgers wat verbetering van dienste en ook omstandighede kan verseker.

In howe kan daar wel ʼn poging van tolk implementering gesien word. Volgens Moeketsi (1999) is daar ʼn sekere formule van keuring en aanstelling vir tolke in die Suid-Afrikaanse howe. “Tans is die minimum vereiste graad 12 en ʼn kennis van Engels, Afrikaans en tenminste twee Afrika-tale uit verskillende taalfamilies” (Pienaar, 2006, p.37). Indien ʼn persoon aan hierdie vereistes voldoen, dan moet daar ʼn reeks toetse voltooi word voordat die kandidaat gekies word. Hierdie toetse bestaan hoofsaaklik uit vertaling van tekste waar die persoon se taal vermoëns getoets word (Moeketsi, 1999, p.142). Die probleem is egter dat die keurings proses op geskrewe vertaling konsentreer in plaas van die persoon se tolk vermoëns. Indien die persoon suksesvol is en as moontlike kandidaat gekies word, dan word hulle vir twee na drie dae onder die hof se hoofhoftolk se toesig geplaas om touwys gemaak te word. Hierna begin die kandidaat-tolke, onder die toesig van die hoof-tolk, in die hof te tolk. Dié opleiding duur vir sowat twee na drie weke. As die kandidate belowend vaar dan word hulle vir ses maande aangestel om as tolk op te tree in die laer howe (Moeketsi, 1999, p.5). Na ses maande word hierdie tolke dan by die Justisiekollege in Pretoria as tolke opgelei. “However, for reasons that pass all understanding, several court interpreters have worked for up to five years and have still not been taken for training” (Moeketsi, 1999, p.6). Regstaal stel ook sy eie eise en sonder opleiding in hierdie spesifieke veld kan die regte domeine en registers nie korrek getolk word nie. “Taal is ook die draer van kultuur en selfs goed opgeleide tolke en vertalers weet dat kultuurverskille soms groot uitdagings stel” (Pienaar, 2006, p.38). Hier kan gesien word dat daar ʼn desperate noodsaak is aan tolke in ons howe, maar die manier van keuring, aanstelling en implementering kan bevraagteken word. Volgens adv. Mthunzi Mhaga is daar ʼn opleidingsprogram en is 662 tolke opgelei in 2011 en 2012 (October, 2013). In hierdie omstandighede kan daar net gespekuleer word oor die kwaliteit van tolking in die howe.

Die feit bly steeds staan dat tolking ʼn belangrike rol het om te vervul in Suid-Afrika. Dit kan gesien word in die poginge om die situasie te verbeter, naamlik TISSA en CHITEP.

Die oorspronklike idee van die Telephone Interpreting Services South-Africa (TISSA) was om ʼn telefoontolkdiens te ontwikkel wat tolkdienste beskikbaar sou stel vir enige persoon in Suid-Afrika wat toegang tot ʼn telefoon het (Pienaar, 2006, p.42). Die idee was dat polisiestasies en hospitale hieruit sou voordeel trek met direkte toegang tot die tolk-sentrum. In 2003 is die projek geloods wat tegnies suksesvol was, maar weens ʼn gebrek aan befondsing deur die staat het dit tot stilstand gekom (Pienaar, 2006, p.42). In Maart 2005 is die diens weer in Tshwane bekend gestel. Daar was sowat 23 tolke en ook heelwat staatsdepartemente wat gebruik gemaak het van die dienste, insluitend die Tshwane Metropolitaanse Munisipaliteit.

Die Nasionale Taal Projek (NLP) het in 1998 die Gemeenskapsgesondheidstolkopleiding en -indiensnemingsprogram (CHITEP) gestig. “Die oorkoepelende doel was om die toegang van talig-gemarginaliseerde groepe tot gesondheidsdienste te fasiliteer” (Pienaar, 2006, p.43). Alhoewel hierdie program hindernisse soos befondsing ervaar het, het hierdie projek relatiewe sukses behaal en was daar besluit om die projek nasionaal te implementeer. Ongelukkig toe die NLP ontbind, het die program ook tot ʼn skielike einde gekom (Pienaar, 2006, p.43).

Implementering van tolking kan meer suksesvol wees in ons land juis omdat dit ʼn behoefte is wat vervul moet word. Wanneer die regte inisiatief geneem word kan dit ’n suksesvolle werkskeppings projek wees en ook die vordering en vooruitgang van sekere tale, wat voorheen geen aandag geniet het nie, verseker.

In Suid-Afrika het tolking die potensiaal om te groei juis omdat dit ʼn belangrike rol speel in die lewens van Suid-Afrikaners. Taal vorm deel van ʼn mens se identiteit. Ek glo dus dat Suid-Afrika sy diversiteit ondersteun en probeer beskerm deur elf amptelike tale te erken. Met elf verskillende tale in een land is kommunikasie tussen burgers vermoeilik. Tolking vervul dus die rol van twee baie belangrike dinge; dit laat Suid-Afrikaners toe om hul identiteit te behou en dit speel die rol as ʼn nasie-bou funksie. Buiten hierdie twee belangrike rolle, implementeer dit ook suksesvolle kommunikasie in vele aspekte van ons samelewing waar ons diversiteit betrokke is. Tolking het ʼn rol om te speel in die Suid-Afrikaanse Polisiediens, die howe, staatshospitale en -apteke, tersiêre onderwysinstellings, staatsdepartemente en plaaslike regerings, provinsiale wetgewers en maatskaplike dienslewering (Pienaar, 2006, p.44).

 

Bibliografie

Anon., 2012. South-Africa.info. [Aanlyn]
Available at: http://www.southafrica.info/
[Onttrek 12 March 2014].

Bossev, M., 2009. ProZ: The Translation Workplace. [Aanlyn]
Available at: http://www.proz.com/forum/interpreting/141646-challenges_related_to_the_job_of_interpreter.htm
[Onttrek 12 Maart 2014].

du Plessis, L. T., 1997. Onderweg na vertaal- en tolkopleiding in Suid-Afrika. In: D. J. van den Berg & A. G. Jenkinson, reds. Bloemfontein: Acta Varia, pp. 47-50.

Gaspar, 2013. Interpreting.info. [Aanlyn]
Available at: http://www.interpreting.info/
[Onttrek 12 March 2014].

Lesch, H. M., 2012. Gemeenskapsvertaling; die konteks van die ontvanger as normeringsbeginsel. In: Stellenbosch: Sunmedia, pp. 64-77.

Moeketsi, R., 1999. Discourse in a Multilingual and Multicultural courtroom: A court interpreter's guide. Pretoria: J.L. van Schaik.

October, A., 2013. 'Stryk probleme met hoftolke gou uit'. Kaapstad: Die Burger.

Pienaar, M., 2006. Kommunikasie tussen staat en burgers: die stand van tolkdienste. Johannesburg: -

Vergie, M. P., 2006. Taalprobleme in die opleiding van SAPD-konstabels: beroepseise in Gauteng. Aucklandpark: Universiteit van Johannesburg: -

Webb, V. & Kembu-Sure, 2000. African Voices; An Introduction to the Languages and Linguistics of Africa. Cape Town: Oxford University Press.